Thành Hoàng Đế có địa thế quân sự kiên cố

Thành Hoàng Đế (Bình Định) là di sản kiến trúc quân sự có địa thế đặc biệt, nằm trên địa phận xã Nhơn Hậu và phường Đập Đá, thị xã An Nhơn. Đây là kinh đô của hai triều đại, hai tộc người, trong hai giai đoạn lịch sử cách nhau hơn 300 năm. Thành Hoàng Đế tỉnh Bình Định cũng là kinh đô xa nhất của người Việt về phương Nam.

Không phải ngẫu nhiên, cuối thế kỷ thứ X, khi dời đô từ Đồng Dương (Quảng Nam) về phía Nam, vương triều Chămpa đã chọn Đồ Bàn (Bình Định). Và Đồ Bàn trở thành kinh đô của vương quốc này suốt 5 thế kỷ. Khi Nguyễn Nhạc xưng Vương, sau nhiều tính toán cân nhắc, ông không chọn phủ thành Quy Nhơn vừa chiếm được để dựng kinh thành, mà lại chọn Đồ Bàn - một tòa thành hoang phế hơn 300 năm. Một trong những yếu tố quan trọng khiến cả hai vương triều cùng chọn nơi này định đô, đó là địa thế phòng thủ thiên nhiên kiên cố.

Từ kinh đô Đồ Bàn

Cuối thế kỷ thứ X, các vua triều đại Indrapura tiến hành chiến tranh với Đại Cồ Việt, sau đó Đại Việt tiến đánh Champa. Do hậu quả chiến tranh, người Chăm đã dời đô từ Indrapura (Đồng Dương, Quảng Nam) vào Vijaya (Bình Định ngày nay), thành cổ Champa này có rất nhiều tên gọi: Vijaya, Chà Bàn, Xà Bàn, Đồ Bàn... Tên gọi Chà Bàn được lịch sử ghi chép sớm nhất vào thời Lê (1403) và sử dụng nhiều nhất, một số sử liệu về sau gọi là thành Đồ Bàn.

Sách Đại Nam nhất thống chí ghi: “Thành cũ Chà Bàn ở địa phận 3 thôn: Nam Định, Bắc Thuận, Bả Canh, về phía Đông - Bắc huyện Tuy Viễn, xưa là quốc đô của Chiêm Thành, chu vi 30 dặm, trong thành có tháp cổ, có nghê đá, voi đá của người Chiêm Thành”.

Năm 1307, lịch sử thành Đồ Bàn ghi dấu ấn quan trọng trong quan hệ Việt - Chăm: vua Champa - Chế Mân cưới công chúa nhà Trần là Huyền Trân, rước về Đồ Bàn, lễ vật cầu hôn là hai châu: Ô, Lý (từ sông Cam Lộ, Quảng Trị đến Hải Vân ngày nay).

Về sau, khi Chế Bồng Nga - vị vua hùng mạnh cuối cùng của Champa tử trận trong trận thủy chiến trên sông Luộc (tỉnh Thái Bình ngày nay), vương quốc Champa suy yếu dần. Đến năm 1471, vua Lê Thánh Tông chiếm Vijaya, sát nhập vùng đất này vào Đại Việt, lập đạo Quảng Nam thừa tuyên. Chấm dứt gần 5 thế kỷ tồn tại của kinh thành Đồ Bàn - nơi định đô lâu nhất trong tiến trình lịch sử của vương quốc Champa.

Đến thành Hoàng Đế

Năm 1776, sau khi giành thắng lợi từ Phú Yên đến Quảng Nam, Nguyễn Nhạc sửa đắp mở rộng thành Đồ Bàn, đào lấy đá ong xây thành lũy, tạo dựng cung điện. Sách Đại Nam nhất thống chí ghi: “Nhạc tiếm xưng Trung ương Hoàng đế, niên hiệu Thái Đức, xây thêm thành cũ Chà Bàn của Chiêm Thành để ở, gọi là Thành Hoàng Đế”. Sách Tây Sơn nguyễn thị ký của Nguyễn Văn Hiển được viết sau thời Tây Sơn không xa có chép: “Tây Sơn - Nguyễn Nhạc xây thêm thành Xà Bàn để trú đóng, rồi mệnh danh là Thành Hoàng Đế... Đến đời nhà Lê năm Bính Thân (1776), tức niên hiệu Cảnh Hưng năm thứ 37 và Tây Sơn - Nguyễn Nhạc năm thứ 4, bèn nhân đó mà đóng đô, mở rộng cửa Đông dài tới 15 dặm, tường thành được đắp cao rồi xây bằng đá ong, bề cao tới 1 trượng 4 thước, bề dày 2 trượng, mở thêm 1 cửa thành ra 5 cửa; riêng phía trước có 2 cửa, bên tả là cửa Tân Khai, bên hữu là cửa Vệ Môn, tức là cửa Nam xưa của Chiêm Thành mà ông Nhạc vẫn để như cũ, sau vì xét thấy cửa tả hơi lệch phía hữu, vả lại ở phía trước mặt cung thất không tiện cho sự vận chuyển, bèn mở thêm 1 cửa ở phía tả gọi là Khai Môn, còn cửa bên hữu vẫn để nguyên..., phía Tây - Nam có đàn Nam Giao tế trời đất; trong thành xây thành con...”.

Một thương gia người Anh khi đến thăm Nguyễn Nhạc vào giữa năm 1778 cho biết về “thành con” của Thành Hoàng Đế như sau: “tường thành phía Đông dài nửa dặm, không thấy có đại bác, lỗ châu mai, tháp canh gì cả. Cũng không thấy có lính canh ở cổng và trên tường thành... Điện chầu lợp ngói, xây cất theo kiểu nhà người Đàng Trong, được chống đỡ bởi những hàng cột bằng gỗ quý...”.

Địa thế quân sự kiên cố

Các vương triều xưa thường chọn địa điểm xây thành dựng lũy định đô phải đáp ứng các yêu cầu thuận lợi về chính trị, kinh tế - giao thương, quân sự, phong thủy... Và yếu tố quân sự luôn được đặt lên hàng đầu, bởi lẽ kinh thành cũng chính là “quân thành”.

Việc xây dựng kinh thành Đồ Bàn cho thấy: người Chăm xưa rất giỏi trong việc sử dụng và kiến tạo địa hình. Một tài liệu viết thời vua Thành Thái “Thành Chà Bàn (Đồ Bàn), dựa vào núi Long Cốt để làm thế vững. Thành hình vuông rộng hơn 10 dặm, mở 4 cửa, xây bằng gạch, rào gỗ, tuy không có hào rãnh mà vẫn kiên cố...”.

H. Parmentier - một kiến trúc sư người Pháp, sau khi khảo sát nghiên cứu, viết về thành Đồ Bàn như sau: “Trên đường cái quan cách thành Bình Định mươi cây số, thấy vết tích một khu thành Chàm, mà kích thước được xếp hàng đầu trong số những công trình quân sự của dân tộc này... Một nhánh sông Bình Định bảo vệ phía Bắc... Tường bằng đất ốp đá ong... tòa thành được tạo bởi những gò đất có tính toán...”. Mặt khác, thành Đồ Bàn còn có tấm lá chắn vững chắc bảo vệ mặt biển, trấn giữ cảng Thị Nại (một thương cảng lớn lúc bấy giờ), cách thành Đồ Bàn khoảng 10km, đó là thành Thị Nại.

Địa thế kinh đô Đồ Bàn cũng chính là địa thế của Thành Hoàng Đế được Nguyễn Văn Hiển nhận xét: “Thành được xây dựng vào trung tâm của nước, tựa vào thế vững của núi Long Cốt, non xanh bày hàng trước mặt, nước biếc uốn réo xung quanh... bên hữu lấy núi Phong làm lũy, bên tả lấy bể làm hào; núi Cù Mông như rồng cuộn khúc ở phía trước; bến Thạch Tân như cọp hùng cứ ở mặt sau, quả là nơi hiểm trở thiên nhiên vậy”.

Thành Hoàng Đế ở Bình Định có quy mô lớn nhất trong hệ thống thành cổ Việt Nam còn đến nay (có chu vi 7.575m). Được coi là nơi “thắng địa”, vị trí cao thoáng, lấy núi Mò O làm tiền án phía Đông, núi Tam Sơn làm lá chắn phía Nam, phía Tây là những dải đồi thấp nối tiếp nhau trải dài tạo tấm lá chắn giăng trước lũy. Ba mặt thành, phía xa là các dòng sông uốn lượn như hào tự nhiên che chắn. Thành được xây dựng trên thế đất hội tụ núi sông liền kề, liên kết điệp trùng, vừa có thế công vừa có thế thủ.

Giới hạn không gian đầu tiên của Thành Hoàng Đế tại Bình Định là vòng thành ngoại được xây đắp cao và kiên cố dựa theo địa hình tự nhiên, có chức năng chủ yếu là phòng vệ quân sự. Cấu trúc thành ngoại hình chữ nhật, tường thành cao nhất hiện còn là 6m, chân thành rộng hiện còn khoảng 30m - 40m, mặt thành rộng từ 4m - 5m. Tường thành được đắp trên nền đất đồi khá cứng, những chỗ nền yếu được kè đá vững chắc, ruột tường thành được xây bằng đá ong làm cốt, bên ngoài đắp đất lẫn gạch, ngói và gốm kè chân tường. Tường thành ngoại phía Tây lợi dụng những ngọn đồi thấp nối tiếp nhau tạo thành tường cao và hào sâu. Tường thành ngoại phía Bắc có con sông Quai Vạt uốn lượn bao quanh, vừa có chức năng bảo vệ thành, vừa có chức năng giao thông đường thủy.

Con đê Đỉnh Nhĩ đắp như hình móng ngựa, từ góc Tây - Nam thành ngoại Thành Hoàng Đế nối vòng cung qua góc Tây - Bắc thành ngoại, từ sông La Vỹ nối qua sông Quai Vạt, bao bọc bờ thành ngoại phía Tây. Về quy mô, vật liệu và kỹ thuật xây dựng đê Đỉnh Nhĩ giống như thành ngoại Thành Đồ Bàn, bề mặt đê hiện nay không còn nguyên trạng do quá trình tụ cư và canh tác của người dân, đoạn phía góc Tây - Nam mặt đê rộng từ 10m - 15m, tổng chiều dài đê là 2.240m. Có ý kiến cho rằng: đê Đỉnh Nhĩ được người Chăm xây dựng kiên cố như một bờ thành nhằm mục đích để ngăn lũ, bảo vệ cánh đồng bên trong hoặc bảo vệ bờ thành ngoại phía Tây, xem ra chưa hợp lý. Bởi vì, cánh đồng bên trong không rộng và bờ thành ngoại phía Tây, nguyên là những gò đồi tự nhiên được sử dụng kiến tạo làm bờ thành, quá kiên cố vững chắc. Đường thủy lúc bấy giờ là tuyến giao thông quan trọng, sông La Vỹ và sông Quai Vạt là hệ thống đường thủy tiếp cận thành Đồ Bàn - thành Hoàng Đế. Có thể, đê Đỉnh Nhĩ là hệ thống “thành ngoại thứ hai” được người Chăm xây dựng để củng cố vững chắc mặt thành xung yếu phía Tây - hướng giao thông đường thủy.

Sự kiên cố của Thành Hoàng Đế, cùng với điều kiện địa thế tự nhiên... đã tạo nên sự hồi sinh tòa thành hoang phế sau hơn 300 năm, có một không hai trong lịch sử Việt Nam. Một trong những yếu tố cực kỳ quan trọng để cả hai vương triều cùng chọn nơi này định đô, và ngày nay trở thành di sản “hai trong một”, đó chính là quân sự.