Sự tích Hồ Ba Bể - Bắc Kạn

Xưa kia ở vùng Bắc Kạn, mỗi năm dân làng Năm Mẫu đều có tổ chức lễ cúng Phật lớn, gọi là lễ Vô Giá. Dân chúng khắp miền mạn ngược tề tựu lại rất đông. Một hôm, có bà lão bệnh hủi đến làng dự lễ trong bộ dạng rách rưới, tả tơi. Người bà bốc mùi hôi khó chịu, khiến mọi người phải lánh xa. Bà lão đến nhà nào xin ăn đều bị xua đuổi, mắng nhiếc.

Khi đến nhà của một người đàn bà góa ở với con trai, bà lão được động lòng thương hại. Gia đình này không kinh tởm mà còn gọi bà lão vào nhà cho ăn uống no đủ và cho tá tục lại một đêm trong lều, ở góc vựa lúa. Đến nửa đêm, hai mẹ con bỗng giật mình thức giấc, nghe có tiếng động ầm ầm dữ dội từ phía vựa thóc. Họ đến mở cửa vựa thóc ra, nhưng không thấy bà lão đâu, mà là một con dao long lớn uốn mình phát ra tiếng sấm. Hai mẹ con kinh hãi trở ra, thao thức cả đêm. Đến sáng, thấy bà lão đi ra từ vựa thóc và nói:

- Ta thật sự không phải là người phàm, ta là một con dao long, chỉ giả dạng ăn mày để thử lòng từ thiện của thiện nam tín nữ đến làng Năm Mẫu lễ Phật. Tất cả mọi người đều xua đuổi ta, ngoại trừ 2 mẹ con nhà này. Họ đều là khẩu Phật tâm xà, sẽ không tránh khỏi hình phạt của bề trên đã giao phó cho ta thi hành, đó là một trận đại hồng thủy. Hễ khi nào thấy có nước nguồn bắt đầu đổ về đây, thì hai mẹ con hãy mau mau chạy lên đỉnh núi mà tránh. Còn hai mảnh vỏ trấu này sẽ giúp con cứu người.

Nói xong, bà lão biến mất. Qua ngày hôm sau, trong lúc mọi người đang chen nhau đến dự lễ Phật giữa làng, bỗng nhiên, nước từ đâu cuồn cuộn đổ tới ầm ào, tràn vào thung lũng. Người ta trèo lên mái nhà, trèo lên cây. Nhưng nước cứ dâng đầy lên mãi, ngập cả một vùng rộng lớn. Tất cả mọi người đều bị dòng nước hung hãng trừng phạt, trừ 2 mẹ con bà góa kia đã chạy vội thoát lên được trên đỉnh núi cao. Xót thương dân làng, 2 mẹ con đã mặc mưa to gió lớn, thả hai mảnh vỏ trấu biến thành hai chiếc thuyền, chèo đi cứu người.

Đại nạn qua đi, hai mẹ con dựng lên một gian nhà nhỏ trên núi để sinh sống. Nơi này, về sau trở thành một ngôi làng đông đúc, cho đến ngày nay vẫn có tên là làng Năm Mẫu. Cả thung lũng bên dưới bị nước ngập thì hóa thành 3 hồ rộng lớn, mênh mông như bể, nên người ta gọi là Hồ Ba Bể. Nước trong Hồ xanh như màu ngọc bích, nổi bật giữa núi rừng hùng vĩ của miền thượng du Bắc Việt. Giữa lòng hồ là một hòn đảo nhỏ, người địa phương gọi đó là Đảo Bà Góa để tưởng nhớ đến ơn đức của 2 mẹ con bà.