Động Thiên Hà nằm ở sườn Nam núi Tướng, dãy núi đá vôi có tuổi triat, cách đây khoảng 250 triệu năm, ở thế kỷ 10 đóng vai trò là một phần của bức tường thành thiên nhiên vững chắc bao bọc, bảo vệ kinh đô Hoa Lư.
Động có chiều dài 700m gồm động khô dài 200m và động nước dài 500m, thông với nhau bởi một hành lang rộng. Vào tham quan, du khách sẽ bắt gặp vô số các khối thạch nhũ lung linh nhiều màu sắc, đẹp như một dải ngân hà. Bên cạnh giá trị về cảnh quan, động Thiên Hà còn chứa đựng giá trị lịch sử - văn hóa đặc biệt.
Động Thiên Hà gắn liền với những địa danh lịch sử, văn hóa như Bến thuyền Nhà Lê, núi Phật Đầu Sơn, thửa ruộng Đấu Lính... Trong cuốn “Ninh Bình toàn tỉnh địa chí khảo biên” của cụ Nguyễn Tử Mẫn đã từng đề cập đến địa danh này: “Núi Hải Nham ở địa phận xã Hải Nham, huyện Yên Mô. Núi có động xuyên qua núi ấy thuyền đi thông tới địa phận xã Yên Bạc, huyện Nho Quan. Động khuất khúc và tối om, đốt đuốc đi mất chừng nửa canh đến cửa động, có một con voi đá rất tự nhiên, thường gọi là hang Phật”.
Năm 2008, lần đầu tiên các nhà khảo cổ học địa phương đã phát hiện một số vỏ nhuyễn thể như ốc núi, ngao đầu và than tro - dấu vết để lại của cư dân Việt cổ. Đến năm 2012, động Thiên Hà đã được Viện khảo cổ học và Ban quản lý Quần thể Danh thắng Tràng An thám sát theo dự án “Điều tra, thám sát và nghiên cứu các di tích khảo cổ học trong khu vực Quần thể danh thắng Tràng An Ninh Bình để xây dựng hồ sơ trình UNESCO công nhận di sản thế giới”.
Tại động Thiên Hà các nhà khảo cổ đã tìm thấy vết tích của nhuyễn thể, công cụ cuội ghè đẽo, có cả mảnh tước của nhóm đá magma, những mảnh gốm thô với văn thừng đập thô, xương gốm mềm, thành dày, xương động vật trên cạn, mảnh mai và yếm rùa. Các di cốt động vật và vỏ nhuyễn thể thu được đều có tuổi Holocene. Bước đầu có thể dự đoán niên đại của di chỉ thuộc Trung kỳ Đá mới, có tuổi từ 9.000 - 7.000 năm BP và Hậu kỳ Đá mới, có tuổi 4.000 năm BP. Cư dân ở đây sống và khai thác trọn vẹn trong môi trường biển tiến.
Như vậy tầng văn hóa được bảo tồn gần như nguyên vẹn trong động Thiên Hà cho chúng ta một bức tranh sinh động về cuộc sống của người Việt Cổ với sự thích ứng và sáng tạo của cư dân trước và sau biển tiến, qua thời kỳ biển thoái (lùi) trong thời đại Đá mới ở Quần thể các di tích Tràng An. Ngoài việc bảo lưu đậm nét truyền thống Hòa Bình và Đa Bút, cư dân tiền sử nơi đây đã tiên phong cách tân văn hóa, lối sống để thích nghi với môi trường biến đổi, thể hiện rõ nhất ở tổ hợp công cụ lao động bằng đá vôi, ở đồ gốm văn thừng đập không se, ở định hướng khai thác biển tại chỗ. Sống trong môi trường trước biển tiến và sau biển lùi, cư dân nơi đây sáng tạo nên dạng hình văn hóa mới, một trong những mắt xích quan trọng, mở đầu cho thời đại Kim khí, tiến tới văn minh ở vùng biển cổ Tràng An, Ninh Bình.
TTXT du lịch Ninh Bình