Với địa hình bị chia cắt mạnh, những dải núi đá tai mèo sắc nhọn xen những khe núi sâu, hẹp và những vách núi dựng đứng cao vút, các chóp núi hình kim tự tháp... đã gây rất nhiều khó khăn cho sản xuất nông nghiệp của người dân trên Cao nguyên đá Đồng Văn, Hà Giang. Nhưng để sinh tồn và thích ứng với điều kiện thiên nhiên khắc nghiệt, người dân nơi đây đã sáng tạo ra tri thức canh tác hốc đá độc đáo. Đây còn là bức tranh phản chiếu nét văn hóa đặc trưng của đồng bào các dân tộc trên Cao nguyên đá.
Cao nguyên đá Đồng Văn trải rộng trên địa bàn 4 huyện: Quản Bạ, Yên Minh, Đồng Văn, Mèo Vạc, là nơi sinh sống của đông đồng bào dân tộc thiểu số như: Mông, Dao, Lô Lô, Pu Péo... Mặc dù ít đất sản xuất, thiếu nước thường xuyên nhưng cuộc sống của bà con phần lớn phụ thuộc hoàn toàn vào sản xuất nông nghiệp. Trải qua hàng thập kỷ hình thành và phát triển, để bám trụ và sinh kế trong điều kiện tự nhiên vô cùng khắc nghiệt, người dân trên Cao nguyên đá Đồng Văn đã sáng tạo ra phương thức canh tác phù hợp, hiệu quả là gùi đất đổ vào các hốc đá, tỉ mẩn nhặt những hòn đá xếp chồng lên nhau thành nương để chống cho đất không bị xói mòn, rửa trôi rồi bắt đầu gieo hạt... gọi là tri thức Thổ canh hốc đá (TCHĐ). Để canh tác thuận lợi, họ cũng đã sáng tạo ra những nông cụ với thiết kế riêng biệt, độc đáo từ hình dáng, đến chất liệu, có thể chịu lực tốt khi bị va vào đá như cày, bừa, cuốc bướm... Bên cạnh đó, do nguồn đất khan hiếm, để tăng hệ số sử dụng đất, cùng với cây ngô, người dân đã trồng xen một số loại cây khác như: bí, đậu, dưa chuột, rau cải... Mấy năm gần đây, khi du lịch Đồng Văn, Mèo Vạc phát triển, cây Tam giác mạch được bà con trồng thêm ngoài vụ ngô chính và loài hoa này đang trở thành biểu tượng hoa của xứ đá Hà Giang.
Tri thức TCHĐ của các dân tộc thiểu số trên Cao nguyên đá Đồng Văn là một trong những tri thức bản địa có giá trị cao, thể hiện sự thích ứng và hòa hợp con người với thiên nhiên; là một hệ thống tổng hòa nhiều thành tố, bao gồm: Nhận thức tộc người, hiểu biết, kinh nghiệm, kỹ thuật, công cụ, văn hóa truyền thống có liên quan đến các tộc người; được tích lũy, điều chỉnh và giữ gìn qua nhiều thế hệ. Để rồi, những ai đã có kinh nghiệm du lịch Đồng Văn chắc hẳn sẽ khó mà quên được hình ảnh ấn tượng “cày trên nương đá” chỉ riêng nơi này mới có.
Là địa bàn sinh sống của nhiều đồng bào dân tộc thiểu số với những nét văn hóa đặc sắc khác nhau, đã tạo nên sư đa dạng trong đời sống văn hóa của người dân nơi đây, trong đó đặc biệt là mối liên hệ giữa phương thức sản xuất nông nghiệp với đời sống văn hóa tâm linh. Để hòa mình vào thiên nhiên, cầu mong cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu... đồng bào các dân tộc trên Cao nguyên đá Đồng Văn đã tạo ra nhiều nghi lễ mang đậm nét văn hóa dân gian gắn liền với sản xuất nông nghiệp như: Lễ cầu mưa của người Lô Lô, Lễ cúng rừng của người Pu Péo, mừng cơm mới của người Dao, Lễ hội Gầu tào của người Mông... TCHĐ còn tạo ra những sản phẩm nông nghiệp độc đáo: Rượu ngô, mèn mén, bánh ngô, bánh Tam giác mạch và cảnh quan ruộng xếp đá độc đáo và những làng nghề thu hút sự quan tâm của nhiều du khách như: Dệt vải lanh, rèn đúc lưỡi cày... Tri thức và kỹ thuật TCHĐ còn thể hiện tinh thần sáng tạo, vượt khó và thích nghi với môi trường sống khắc nghiệt của cư dân; bảo vệ môi trường sinh thái trên vùng CNĐ, giúp đồng bào ổn định cuộc sống, giữ gìn mảnh đất biên cương của Tổ quốc. Với những giá trị đặc sắc vốn có, năm 2014, TCHĐ của cư dân trên Cao nguyên đá Đồng Văn đã được vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể (DSVHPVT) Quốc gia.
Cách đây chưa lâu, trong Hội nghị tư vấn xây dựng hồ sơ “Tri thức canh tác hốc đá của cư dân Cao nguyên đá” trình UNESCO vinh danh là DSVHPVT đại diện của nhân loại do UBND tỉnh Hà Giang tổ chức, các chuyên gia, các nhà khoa học đã đưa ra nhiều ý kiến đóng góp, trong đó, tập trung làm nổi bật mối liên hệ giữa tri thức thổ canh hốc đá với việc ứng xử của con người hòa vào thiên nhiên, vũ trụ để tồn tại gắn với văn hóa tín ngưỡng, lễ hội. Còn trong Hội thảo tư vấn xây dựng hệ thống di sản nông nghiệp có tầm quan trọng toàn cầu cho canh tác nông nghiệp ở Cao nguyên đá Đồng Văn, do Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam phối hợp với Sở NN&PTNT tổ chức đã khẳng định: Qua nhiều thế kỷ đấu tranh để tồn tại và đối phó với các điều kiện thiên nhiên khắc nghiệt, người nông dân đã xây dựng và phát triển được những hệ thống canh tác nông nghiệp truyền thống bản địa đảm bảo nhu cầu sinh sống ổn định, bền vững, phát triển những kinh nghiệm sản xuất thực tiễn, những sản phẩm nông nghiệp độc đáo. Bảo tồn tri thức canh tác hốc đá là giải pháp phát triển nông nghiệp bền vững trong giai đoạn biến đối khí hậu và suy thoái môi trường sống diễn ra nghiêm trọng như hiện nay. Vì vậy, lối canh tác truyền thống này không chỉ đảm bảo sinh kế cho người dân mà còn có đóng góp lớn trong việc bảo vệ môi trường, cảnh quan thiên nhiên, bảo tồn đa dạng sinh học và di sản văn hóa truyền thống. Được biết, Cao nguyên đá Đồng Văn ở Hà Giang là Công viên Địa chất duy nhất trên thế giới có quần thể cư dân sinh sống với hệ thống canh tác trên nương đá rất độc đáo này.
TTXT du lịch Hà Giang