Nghề gốm ở làng Thổ Hà - Bắc Giang

Theo gia phả và những hiện vật khảo cổ được tìm thấy đều minh chứng, làng gốm Thổ Hà (Bắc Giang) là một trong những chiếc nôi của nghề gốm sứ, và là một trong ba trung tâm gốm sứ cổ xưa nhất của người Việt, bên cạnh làng gốm Phù Lãng (Quế Võ, BắcNinh) và Bát Tràng (Gia Lâm, Hà Nội). Nghề gốm ở đây có từ thế kỉ 12, trong làng lưu truyền, ông tổ nghề là tiến sĩ Đào Trí Tiến đã truyền nghề làm hàng gốm sắc đỏ thẫm cho làng Thổ Hà vào cuối thời Lý (1009 - 1225).

Từ thế kỉ 14, làng nghề gốm Thổ Hà phát triển rực rỡ, sản phẩm nổi danh khắp nơi. Dưới thời vua Lê Hy Tông (1680-1705) có hai người dân Thổ Hà đến ở Chùa Hà (một ngôi chùa nổi tiếng nay thuộc Từ Liêm, Hà Nội) để bán gốm sứ ở các chợ trong và ngoài thành Thăng Long. Nhờ buôn bán phát đạt, họ đã tình nguyện công đức cùng dân trong xóm xây dựng lại Chùa Hà với quy mô lớn hơn. Đến nay, trong Chùa Hà vẫn còn lưu giữ nhiều hiện vật cổ bằng gốm sứ Thổ Hà.

- Để có thể tạo ra được các loại sản phẩm rất bền đẹp như chum vại, chĩnh chõ, tiểu sành có màu nâu sẫm, màu da lươn, dân làng gốm cổ Thổ Hà phải mua đất sét từ Chóa ở huyện Yên Phong cách xa gần 10km, hoặc ở Xuân Lai cách xa 12km rồi vận chuyển qua sông rất vất vả. Đó là loại đất sét vàng, sét xanh, ít sạn và tạp chất, có đặc tính dễ tạo hình và định hình khi nung ở nhiệt độ cao. Nhờ vậy mà thợ gốm Thổ Hà có thể tạo ra các sản phẩm cỡ lớn với dung tích 400-500 lít.

- Ðồ gốm Thổ Hà không dùng men, được nung ở nhiệt độ cao để tự chảy men và thành sành, gốm màu nâu sẫm, thâm tím đanh mặt, khi gõ có tiếng kêu coong coong như thép, đựng chất lỏng không bao giờ thấm qua, đựng chất rắn đầy chặt không lo ẩm mốc, lại rất bền bỉ và giữ màu tốt qua thời gian.

Đầu những năm 80, kinh tế thời bao cấp rất khó khăn, dân làng Thổ Hà phải chuyển sang làm mỳ gạo và nấu rượu. Đến năm 1988, đồ nhựa đã trở nên thông dụng, các sản phẩm như chum, vại bằng sành vừa to vừa nặng khó mà bán được, đặt dấu chấm hết cho nghề gốm gần 900 năm ở làng Thổ Hà.


Sự hưng thịnh của nghề gốm xưa đã giúp dân làng xây dựng được một quần thể kiến trúc đình, chùa, văn chỉ, cổng làng, điếm... bề thế uy nghi và vẫn tồn tại đến nay. Đặc biệt, đến thăm làng gốm Thổ Hà hôm nay, du khách còn bắt gặp trong các ngõ xóm rêu phong, có những bức tường cổ được xây toàn bằng những mảnh gốm, tiểu sành vốn là những sản phẩm bị lỗi của làng gốm, được người dân tận dụng làm vật liệu xây dựng. Đây là nét độc đáo rất riêng của làng Thổ Hà.