Làng chài Cửa Vạn (Quảng Ninh) là làng chài lớn nhất trên Vịnh Hạ Long. Ngư dân ở đây phần lớn có nguồn gốc từ làng chài Giang Võng, Trúc Võng xưa, các thế hệ nối tiếp gắn bó với biển. Họ đã sáng tạo ra các bài hát, làn điệu dân ca trữ tình. Hát giao duyên có nhiều dạng thức, nhưng phổ biến nhất là hát đúm, hò biển và hát đám cưới trên thuyền. Mỗi dạng thức lại có nét đặc sắc riêng, tạo nên một vẻ đẹp văn hóa độc đáo của ngư dân vùng Vịnh Hạ Long.
Đây là một hình thức sinh hoạt văn hóa tinh thần không thể thiếu trong đời sống ở làng chài Cửa Vạn, nhất là các dịp lễ hội, cưới hỏi... Không gian diễn xướng của cuộc hát rất rộng mở, thường diễn ra trên biển, giữa các thuyền với nhau, với lối hát mềm mại, chậm rãi pha chút mênh mang, trữ tình. Nhìn chung, ca từ của hát giao duyên có nội dung phong phú, như một kho tàng về phong tục tập quán và lễ hội của cư dân sông nước. Sắc thái biểu cảm của lời ca cũng đa dạng với nhiều cung bậc của cảm xúc khác nhau; khi kín đáo e ấp, lúc giận hờn, ghen tuông... Người hát như thể trải lòng mình với sóng nước mênh mông, hát để kết bạn, hát kết duyên vợ chồng.
Để tìm hiểu về hát dân ca của ngư dân làng chài xưa, không thể không gặp những ngư dân cao tuổi. Họ chính là những “kho tư liệu sống” quý giá. Nổi bật trong số đó là cụ Nguyễn Văn Hưu. Hiện đã ở cái tuổi xưa nay hiếm nhưng cụ Hưu vẫn minh mẫn. Cụ luôn nhiệt tình truyền dạy cho lớp trẻ nếu ai có nhu cầu học. Chia sẻ với chúng tôi, cụ nửa đùa nửa thật: Trong bụng lão chứa đến mấy ngàn câu hát đấy! Cụ Hưu bảo: Hát dân ca của làng chài Cửa Vạn có từ lâu lắm rồi. Khi còn nhỏ, tôi đã thấy ông bà, cha mẹ tôi và nhiều người trong làng hát. Vì thế mà tôi học theo. Hát dân ca có nhiều loại, về câu chữ nếu chép ra đọc thì gần như nhau, đều là câu lục bát nhưng khác nhau ở độ nhấn nhá, luyến láy của người hát.
Theo cụ Hưu, ngày xưa, người làng chài Cửa Vạn đi biển thường mượn câu hát chào hỏi nhau, đố vui để xua tan cái mệt nhọc. Trai gái thì mượn câu hát để làm quen, tỏ tình hoặc bày tỏ tâm tư khi tình duyên trắc trở... Rồi cụ Hưu hắng giọng: Thí dụ khi gặp nhau, làm quen rồi người con gái đố người con trai rằng: Đố anh tát cạn nước bè/ Thì em quét sạch lá tre trên rừng. Người trai liền hát giả: Đố em quét sạch lá rừng/ Để anh khuyên gió, gió đừng rung cây/ Đố em biết lúa mấy cây/ Biết sông mấy nhánh, tàu Tây mấy chèo. Người con gái đáp: Anh đố, em phải dấn theo/ Tàu Tây mấy máy làm chèo qua sông. Người con trai bèn đố: Đố em không đi lấy chồng/ Thì anh đi núi sẽ không phải chèo...
Bà Đỗ Thị Cậy, hơn 70 tuổi, cũng là một trong những người thuộc nhiều bài hát ở làng chài Cửa Vạn, nhớ lại: Ngày xưa, chúng tôi học hát chỉ là truyền miệng, hát nhiều mà thành nhớ, nhớ rồi không thể quên được. Trai gái quen nhau, biết nhau cũng là phần nhiều qua các dịp hát với nhau. Trước đây, đám cưới ở làng chài Cửa Vạn không thể thiếu được những câu hát, nên nhiều người còn gọi là hát đám cưới. Thực chất là hát đối nhau giữa hai họ, hoặc cha mẹ cô dâu mượn câu hát để dặn con gái về nhà chồng phải chăm chỉ, nết na. Chẳng hạn, khi sửa soạn đưa lễ thì nhà trai hát rằng: Được ngày tốt anh giở mũi thuyền/ Trước đẹp chiều gió sau yên cánh buồm. Đến lúc đón dâu, ra về nhà trai hát: Giờ này đã đến giờ Dần/ Xin bên họ gái dắt dần dâu ra. Nhà gái bèn hát tiễn: Về thì cứ việc mà về/ Đừng có giao láng, nguyền thề với ai. Hàm ý nói nhà trai hãy trước sau như một và trên hết là mong đôi trẻ hạnh phúc mãi mãi.
Đó là những cặp “xuôi chèo, mát mái”, còn với những đôi duyên phận trắc trở không đến được với nhau thì họ cũng mượn câu hát để thổ lộ tâm tư, như: Từ ngày em giở thuyền đi/ Lòng em nào có vui gì đâu anh. Không riêng gì các cô gái, người con trai cũng không phải lúc nào tình duyên cũng như ước muốn: Tiếc thay duyên muộn mà phiền/ Đã chăn cùng chiếu lại phiền lòng ta... Cửa Vạn em cũng trông chừng/ Cửa Cánh, hang Móc tới gần anh ơi/ Đêm khuya em ra trông giời/ Bóng giăng tuần tự nhớ lời giao loan...
Ngày nay, loại hình dân ca hát giao duyên trên Vịnh không còn diễn ra thường xuyên như xưa nữa. Và để bảo tồn vốn quý ấy, ngành Văn hóa và văn nghệ dân gian đã và đang sưu tầm, phục dựng lại vào các dịp lễ hội, hay chính những chàng trai, cô gái làng chài Cửa Vạn tái hiện để phục vụ du khách trong các tour tham quan Trung tâm văn hóa nổi Cửa Vạn, tour du lịch nghỉ đêm trên Vịnh... Còn gì thú vị hơn khi giữa mênh mông biển trời, sóng nước, đảo đá nhấp nhô của Vịnh Hạ Long, du khách được nghe những câu hát giao duyên ngọt ngào, đằm thắm, những câu hát đối đáp mộc mạc, chân thành mang đậm bản sắc địa phương. Những câu hát có ca từ hết sức phong phú, như một kho tàng về ca dao, tục ngữ, dân ca và phong tục tập quán lễ hội. Điều khá ấn tượng, nửa số thành viên của đội hát giao duyên là con em của người dân vạn chài trên Vịnh. Họ được truyền lại những câu hát cổ từ thế hệ cha ông.
Mặc dù, hiện nay tất cả những làng chài trên Vịnh Hạ Long trong vùng lõi Di sản đã được di cư lên bờ sinh sống, nhưng những làn điệu, câu hát giao duyên thể hiện những nét sinh hoạt văn hóa tinh thần đặc sắc riêng có của ngư dân vùng biển Hạ Long vẫn được bảo tồn, lưu truyền và gìn giữ để phục vụ khách du lịch. Nếu có dịp đến tham quan Vịnh Hạ Long, bạn hãy thử một lần dừng chân tại Trung tâm Văn hóa làng chài Cửa Vạn ở Quảng Ninh để được thưởng thức những câu hát giao duyên ngọt ngào, da diết mang đậm yếu tố biển Hạ Long do chính những chàng trai, cô gái nơi đây biểu diễn, chắc chắn sẽ để lại trong lòng mỗi du khách những ấn tượng đặc biệt về giá trị văn hóa trong lòng Di sản thiên nhiên thế giới này.
TTXT du lịch Quảng Ninh