Tháng 6 năm 2013, nhóm nghiên cứu của khoa Nông Lâm Ngư, Đại học Vinh phối hợp với Viện nghiên cứu phát triển vùng thuộc Bộ Khoa học & Công nghệ do PGS. TS Trần Ngọc Lân phụ trách đã tiến hành điều tra về nhóm cây có giá trị dược liệu tại Vườn quốc gia Pù Mát. Nhóm nghiên cứu đã tìm thấy nhiều loài thực vật có giá trị dược liệu cao, đặc biệt trong đó có cây một lá, một củ.
Tên gọi loài cây một lá, một củ xuất phát từ đặc điểm thực vật học của nó, đó là loài cây này chỉ có duy nhất một lá. Cây một lá có tên khoa học là Nervilia fordii (Hance) Schltr., thuộc họ lan (Orchidaceae). Ở Việt Nam, nó còn được gọi với các tên như thanh thiên quỳ, lan cờ, trân châu trắng, slam lài, bâu thoọc (Tày).
Cây một lá là một loài địa lan sinh sống lâu năm, cùng họ với những loài lan cảnh có hoa đẹp khác. Cây cao từ 20 - 30cm, thân rất ngắn, có rễ củ dạng tròn với nhiều ngấn ngang nặng khoảng 1,5 - 2 gam. Cây chỉ có duy nhất một lá mọc thẳng lên từ củ sau khi hoa tàn. Lá hình tim tròn, xếp các gân lá hình chân vịt, đường kính từ 10 - 25 cm, mép uốn lượn. Hoa màu trắng, đốm tím hồng. Quả nang chứa nhiều hạt nhỏ.
Ở Việt Nam, cây một lá mọc trên kẽ đá, vùng đá vôi và nơi ẩm vùng chân núi Cao Bằng, Lạng Sơn, Lào Cai, Hòa Bình, Ninh Bình, Kon Tum, Lâm Đồng. Trong danh mục các loài thực vật và đặc biệt là nhóm dược liệu của Vườn quốc gia Pù Mát chưa thấy xuất hiện loài cây một lá này. Chính vì vậy, việc phát hiện và thu thập được mẫu cây một lá là một phát hiện mới, bổ sung cho đa dạng sinh học thực vật và các loài có giá trị dược liệu cho Vườn quốc gia Pù Mát - vùng lõi khu dự trữ sinh quyển miền Tây Nghệ An.
Ở Vườn quốc gia Pù Mát nói riêng, Việt Nam nói chung, chưa có các công trình nghiên cứu về cây một lá cũng như thành phần hóa học có trong thân lá và củ. Tuy nhiên, từ lâu cây một lá đã được sử dụng như một loài dược liệu quý.
Về tính vị và tác dụng: Cây một lá có vị ngọt nhạt, hơi đắng, tính bình, có tác dụng thanh nhiệt, nhuận phế, giảm ho, làm dịu đau, tán ứ. Ở nước ta, đồng bào sử dụng lá làm thuốc giải độc, nhất là ngộ độc nấm. Người ta dùng 2-3 lá phơi khô thái nhỏ, hãm với nước sôi trong ít phút rồi chiết nước uống 2 lần/ngày. Cây một lá cũng được dùng làm thuốc bồi dưỡng cơ thể, thuốc bổ và mát phổi, chữa lao phổi, ho. Ngày dùng 10-20 lá dưới dạng thuốc sắc, thuốc hãm, hấp đường hoặc chế biến thành cao lỏng để uống. Dùng ngoài lấy lá tươi giã nát, đắp lên các chỗ đau nhức hoặc đắp mụn nhọt, các vết lở...
Do lượng cây một lá trong tự nhiên không nhiều (ở Vườn quốc gia Pù Mát là 10 - 15 cây/100m2) cộng với tốc độ khai thác của người dân để làm thuốc khiến cho loài cây này trở nên quý hiếm và có nguy cơ bị đe doạ tuyệt chủng. Cây lan một lá được ghi vào danh sách các loài cây cần được bảo vệ trong “Sách đỏ Việt Nam”.
TTXT du lịch Nghệ An