Chùa Bút Tháp - Bắc Ninh

Chùa Bút Tháp ở Bắc Ninh (còn gọi chùa Ninh Phúc) là một ngôi cổ tự lâu đời, có quy mô lớn và còn khá nguyên vẹn lối kiến trúc xưa. Ngôi chùa nổi tiếng với nghệ thuật kiến trúc đặc sắc, phong cảnh hữu tình, và sở hữu pho tượng Quan Âm nghìn tay nghìn mắt bằng gỗ lớn nhất Việt Nam.


Lịch sử Chùa Bút Tháp Bắc Ninh

Theo sách Địa chí Hà Bắc, chùa có từ đời vua Trần Thánh Tông (1258-1278). Thiền sư Huyền Quang (đỗ Trạng nguyên năm 1297) đã trụ trì ở đây. Đến thế kỷ 17, chùa được trụ trì bởi Hòa thượng Chuyết Chuyết. Năm 1644, Hoàng thái hậu Trịnh Thị Ngọc Trúc (Diện Viên) đã rời bỏ cung thất, về đây tu hành.

- Thấy chùa đã hư hoại nhiều, bà cùng con gái là công chúa Lê Thị Ngọc Duyên (Diệu Tuệ), xin phép Chúa Trịnh Tráng, rồi bỏ tiền của, ruộng lộc ra công đức để trùng tu lại ngôi chùa. Đến năm 1647, chùa mới hoàn thành, có tên chữ là “Ninh Phúc thiền tự” được xây dựng theo kiểu “Nội công ngoại quốc”.

Sang đầu thế kỷ 18, chùa Ninh Phúc lại được tu sửa với quy mô lớn. Bia “Ninh Phúc thiền tự bi ký” và “Khánh Lưu bi ký” dựng năm Vĩnh Thịnh 10 (1714) chép rằng “chùa được các quan viên cho tu sửa thêm, chẳng tiếc ngàn vàng sắm mua toàn gỗ tốt, lại được dân làng góp sức mời thợ cất dựng sửa sang, điện thờ nguy nga, chùa chiền rộng rải, trang điểm một bầu thế giới Lưu ly”. So với trước thì chùa có thêm dãy nhà riêng ở phía sau Phật đường, quy mô đã to lớn hơn nhiều.

Năm 1739, chùa tiếp tục được trùng tu, bia tháp Tôn Đức ghi rằng “trụ trì chùa Ninh Phúc là Sa môn Tính Hài hưng công tu sửa trang hoàng, tu dựng tượng vàng ngày lành tháng 4 năm Kỷ Mùi niên hiệu Vĩnh Hựu thứ 5 (1739) triều Lê”. Cũng trong lần tu sửa này, tòa Cửu phẩm liên hoa được tạo dựng.

Giai đoạn sau, triều chính thay đổi, dân tình loạn lạc, không còn văn bia nào ghi chép về chùa, chỉ thấy hình ảnh chùa trong các thư tịch mô tả về một thắng tích vang bóng thời xưa. Đến năm 1876, khi vua Tự Đức kinh lý qua đây, thấy có ngọn tháp hình dáng khổng lồ nên gọi tên là chùa Bút Tháp từ đó.

Đầu thế kỷ 20, tổng đốc Hoàng Trọng Phu đi qua vùng Thuận Thành thấy chùa cũ kỹ nên bàn bạc cùng quan lại thu thập tiền của trùng tu chùa, hoàn thành năm Giáp Thìn (1905). Từ đó tới nay, chùa trải qua thêm vài lần sửa sang. Năm 1962, chùa Bút Tháp (Thuận Thành, Bắc Ninh) đã được xếp hạng Di tích lịch sử - văn hóa quốc gia. Năm 2013, chùa được xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt.


Kiến trúc Chùa Bút Tháp Bắc Ninh

Quần thể kiến trúc chùa như một ốc đảo điểm xuyết cây xanh, nổi bật giữa đồng lúa mênh mông. Chùa quay theo hướng Nam là hướng của trí tuệ, bát nhã trong triết lý nhà Phật. Các công trình kiến trúc được bố trí cân xứng, chặt chẽ ở khu vực trung tâm.

Ngoài cùng là tam quan chùa Bút Tháp, tiếp đó là gác chuông 2 tầng 8 mái nằm giữa hai dãy hành lang (mỗi dãy gồm 26 gian) là 7 tòa nhà nối tiếp nhau: Tiền Đường, Thiên Hương, Thượng điện, Tích Thiện Am, nhà Trung, phủ thờ, hậu đường, tổng chiều dài hơn 100m.

Kết cấu chùa vẫn dùng khung gỗ chịu lực nhưng nền bệ lan can dùng đá phổ biến. Trang trí được thể hiện trên hầu hết các chất liệu gỗ và đá, và các đồ thờ. Hình ảnh chạm khắc sống động tươi vui, hàm chứa ý nghĩa Phật đạo và đặc biệt mang đậm nét nghệ thuật thiền.

Nối giữa Thượng điện và Tích Thiện Am là cầu đá bắc qua hồ nước trồng sen. Cầu dài 4m gồm 3 nhịp uốn cong, mặt lát đá xanh. Hai bên cầu có 12 bức phù điêu đá chạm chim muông hoa lá rất công phu, tinh xảo. Đầu cầu là 2 con sư tử, và thành cầu là những hình chạm trổ hài hòa.

Trong chùa còn lưu giữ nhiều cổ vật như bia đá, lô nhang, am thờ, án giao... cùng hệ thống tượng phong phú như các vị Bồ Tát, Hộ Pháp, La Hán... được giới nghiên cứu xem là khuôn mẫu của tượng Phật giáo ở Việt Nam. Ngoài ra, trong chùa có hơn 70 pho tượng gỗ với biểu cảm sinh động.


Tượng Quan Âm thiên thủ thiên nhãn

Nổi bật nhất trong chùa là pho tượng Phật Quan Âm nghìn tay nghìn mắt do nghệ nhân tài hoa Trương Thọ Nam tạo tác và hoàn thành vào năm 1656, thời Hậu Lê. Đây là một kiệt tác hàng đầu về nghệ thuật tạc tượng làm nổi bật triết lý nhà Phật, và được công nhận Bảo vật quốc gia từ năm 2012.

- Tượng cao 3.7m, ngang 2.1m, dày 1.15m, cánh tay dài nhất là 200cm. Tượng gồm 11 đầu, 42 tay lớn và 958 tay nhỏ, dài ngắn khác nhau. Tượng đặt trên tòa sen Rồng đội, biểu cảm thư thái, đôi mắt quảng đại, đằng sau là vầng hào quang tỏa sáng, bên dưới là các hình trang trí sóng nước như thuỷ cung.

- Hai tay tượng chắp trước ngực, hai tay để trên đùi với những ngón tay đan chéo biểu tượng cho dáng hành đạo và nhập định. Đặc biệt là mỗi bàn tay lại có một con mắt đen láy, nhịp điệu mỗi cánh tay cũng khác nhau. Tổng thể tượng Quan Âm nghìn tay nghìn mắt như những vòng hào quang tỏa ra từ tâm.


Cửu phẩm liên hoa ở chùa Bút Tháp

Bên trong Tích Thiện Am của chùa có tòa Cửu phẩm liên hoa là một tháp quay cao 9 tầng như 9 đài sen, 8 mặt đều đặn thể hiện 8 phương của nhà Phật. Đây là một trong 3 cửu phẩm liên hoa ở Việt Nam được chạm khắc tinh xảo, nằm trong khu vực phát triển của dòng thiền Trúc Lâm Yên Tử.

- Chín đài sen tượng trưng cho 9 cấp tu hành chánh quả của Phật giáo. Tám mặt tháp được chạm những bức phù điêu liên quan đến tích nhà Phật, khuyến thiện trừ ác, hành trang các vị tổ, đại sư. Ngăn cách các tầng là một bức gỗ chạm cánh sen nở xòa bốn phía, đầu nhọn khối nổi phồng. Đặc biệt là tòa Cửu phẩm vẫn có thể quay được và không hề phát ra tiếng kêu dù được làm từ mấy thế kỷ trước, mỗi vòng quay của tháp ứng với 3.542.400 câu niệm phật.


Tháp Báo Nghiêm ở chùa Bút Tháp

Tháp Báo Nghiêm là công trình mang tính biểu tượng của chùa, bởi trông giống như cây bút khổng lồ. Tháp cao 13.05m, gồm 5 tầng với 1 phần đỉnh xây bằng đá xanh; tầng đáy rộng với mái hiên nhô ra; bốn tầng trên gần giống nhau, mỗi cạnh rộng 2m. Năm góc của 5 tầng có 5 quả chuông nhỏ.

- Lòng tháp có một khoang tròn đường kính 2,29m. Ngoài kỹ thuật xây dựng đá, phần bệ tháp được bao quanh bằng 2 vòng tường cấu tạo bằng cột và lan can. Riêng ở tầng tháp dưới cùng có 13 bức chạm đá với đề tài động vật. Tháp thể hiện tài ghép đá và nghệ thuật điêu khắc của người thợ Việt Nam xưa.


Lễ hội Chùa Bút Tháp Bắc Ninh

Hàng năm, lễ hội chùa được tổ chức vào ngày 23 - 24 tháng 3 âm lịch, với các hoạt động văn hóa truyền thống. Phần lễ với những hoạt động tín ngưỡng như: Lễ cúng Phật, Lễ dâng hương, Lễ cúng đàn trần tế cầu phúc, Lễ cúng Tổ... được diễn ra chủ yếu trong khu nội tự. Phần hội với các hoạt động văn hóa, thể thao như: Cờ tướng, bóng bàn, thi thả chim bồ câu và biểu diễn nghệ thuật chèo... thu hút đông đảo người dân trong vùng và du khách thập phương về dự.