Dọc dải miền Trung Việt Nam từ thuở khai thiên lập địa đã có hàng trăm hồ nước ngọt (người miền Trung gọi là bàu) lớn nhỏ khác nhau, nhưng điểm đặc biệt của hồ Bàu Trắng Bình Thuận là tuy có diện tích rộng lớn và nằm bên cạnh biển mà vẫn có nước ngọt quanh năm. Nơi đây từ lâu đã được nhiều người biết đến, cần khám phá để biết thêm các giá trị về thiên nhiên và văn hóa cũng như tiềm năng du lịch của hồ nước ngọt tự nhiên này.
Về nguồn gốc, theo các nhà khoa học để hình thành những bàu này nguyên trước đây là các lạch trũng thoát triều, đầm phá ven biển sau bị các cồn cát ven biển chặn lại ở phía ngoài khiến cho chúng không thông được với biển. Các lạch trũng này sau bị thoái hóa và được lấp đầy bởi vật liệu do hoạt động của biển tạo nên bề mặt tích tụ biển - đầm phá như ngày nay. Ở Bình Thuận có nhiều bàu nước tự nhiên, là những ốc đảo trong sa mạc đầy nắng gió được hình thành do nước ngầm thoát ra tích tụ lại mà thành. Đáng chú ý hơn cả là Bàu Trắng (bao gồm Bàu Ông và Bàu Bà) ở xã Hòa Thắng, huyện Bắc Bình, có dung tích khoảng trên 12 triệu m3 nước ngọt. Bàu Bà rộng hơn và có lượng nước nhiều hơn Bàu Ông.
Truyền thuyết trong dân gian của người dân nơi đây cho rằng Bàu Trắng không có đáy và thông ra với biển. Cho đến nay nhiều người ở Bình Thuận cũng như du khách khi đến đây cũng tin là bàu không đáy. Trên thực địa cho thấy: Bàu Bà có diện tích 70ha, nơi rộng nhất là 500m, độ sâu trung bình là 5m, nơi sâu nhất là 19m vào mùa mưa. Càng về phía bờ, nước càng cạn dần. Từ Bàu Bà và các trũng nhỏ, nguồn nước ngọt thấm ngầm qua các đụn cát ra phía biển, khi còn cách biển khoảng 600m nước xuất lộ, tạo dòng suối nước ngọt đổ ra biển với lưu lượng khá lớn.
Khảo sát khảo cổ học từ những năm 80 của thế kỷ trước cho biết, xung quanh Bàu Trắng về phía Nam có nhiều vết tích của các làng Chăm. Do nhiều lý do của lịch sử, người Chăm đã dời làng đi nơi khác để lại nhiều vết tích và địa tầng sinh sống. Đáng lưu ý là họ đã để lại đền thờ Thiên Y A Na cách bờ Bàu Trắng về phía Nam chừng 100m. Khoảng đầu thế kỷ XVIII, các lưu dân Việt từ các tỉnh Bắc Trung bộ và Trung Trung bộ đến vùng đất này vừa tiếp quản vừa khai phá để hình thành nên những làng mạc như ngày nay. Các làng Việt ở khu vực này tiếp quản đền thờ Thiên Y A Na (lúc này đã hoang phế) để xây dựng thành đền thờ với đầy đủ các thiết chế của một khu đền thờ để thờ Thiên Y A Na theo cách riêng của mình. Sử cũ gọi là đền thờ bà Chúa Động. Đây là trường hợp thứ hai có hiện tượng này trong lịch sử và giao lưu văn hóa Việt - Chăm. Còn trường hợp thứ nhất là đền thờ Công chúa Bàn Tranh ở đảo Phú Quý cũng có lịch sử tương tự như vậy.
Những năm kháng chiến chống Pháp, nơi đây là địa điểm nuôi giấu và cung cấp lương thực, thực phẩm cho du kích. Biết được việc này thực dân Pháp đã triệt hạ ngôi đền. Năm 2001, Bảo tàng tỉnh phối hợp đồn biên phòng phát hiện tượng thần Avalokitesvara ở khu vực này có niên đại từ thế kỷ IX. Rất có thể đây chính là tượng thần Avalokitesvara mà trước đây người Chăm đã thờ trong ngôi đền cổ.
Tại Bàu Trắng, tháng 3/1967, du kích Khu Lê đã dùng súng bộ binh bắn cháy chiếc máy bay AD-6 do Mỹ chế tạo khi nó đang bắn phá ở đây. AD-6 là máy bay cường kích trên hạm, có động cơ cánh quạt, do bay thấp nên khi trúng đạn máy bay rơi ngay ở giữa Bàu Trắng. Mãi đến tháng 9/1993, khi đánh cá trên bàu, người dân xã Hòa Thắng đã phát hiện và trục vớt được chiếc máy bay này. Trước khi bán phế liệu xác chiếc máy bay, Bảo tàng tỉnh đã kịp thu hồi và mua lại 4 khẩu pháo 20mm gắn trên máy bay.
Có thể nói, thiên nhiên đã ban tặng cho người dân Bình Thuận một di sản quý. Vấn đề còn lại là khi khai thác phục vụ du lịch phải biết giữ gìn nguyên trạng, đừng để khai thác quá mức làm mất đi giá trị tự nhiên của Bàu Trắng.
TTXT du lịch Bình Thuận