Mùa này, rừng Khe Rỗ, xã An Lạc, huyện Sơn Động (Bắc Giang) có muôn loài hoa dại đua hương, khoe sắc. Đàn ong khoái cũng theo đó mà kéo nhau về xây tổ và luyện mật. Đồng bào dân tộc Tày, Nùng theo hướng bay của ong khoái đi săn mật ngọt. Để lấy được sản vật có giá trị cao này, những người thợ ong với bản lĩnh, kinh nghiệm dù dày dạn cũng gặp không ít gian nan, nguy hiểm.
Mưu sinh giữa rừng già
Chúng tôi theo chân thợ săn ong khoái rong ruổi hết ghềnh cao, suối sâu trong rừng Khe Rỗ Bắc Giang. Ong khoái là loài hoang dã sống ở rừng núi, kích thước cơ thể lớn hơn ong nuôi và được đánh giá là loài hung dữ nhất trong tất cả các loại ong cho mật. Dù đã lên lịch trước nhiều ngày, thường xuyên theo dõi dự báo thời tiết song “người tính không bằng trời tính”. Cứ đinh ninh nắng nóng kéo dài, khô hạn cả tháng, Chủ nhiệm HTX Du lịch cộng đồng Khe Rỗ Vũ Ngọc Huân tự tin hẹn chúng tôi lên chứng kiến hành trình săn ong rừng điêu luyện của đồng bào, nào ngờ đêm trước đón trận mưa lớn. Sáng hôm sau, dù nắng to trở lại nhưng thợ “sát ong” nhất bản Nà Ó là anh Cam Văn Nghĩa (SN 1969) vẫn đắn đo e rằng trận mưa làm ong no nước sẽ không rời khỏi tổ.
Tuy vậy, chiều lòng khách vượt gần trăm cây số lên đây và cũng muốn thể hiện tài nghệ của mình, anh Nghĩa vẫn hăng hái vào rừng tìm ong. Lấy con dao, mấy hộp sữa và túi bánh nhét vào chiếc sung (túi đan thủ công của đồng bào), người đàn ông dân tộc Tày ra sau vườn bẻ thêm chùm vải thiều mang theo rồi thúc giục tôi khẩn trương vì ngoài 8 giờ sáng là lúc ong thường đi lấy nước. Tôi thắc mắc sao phải đợi lúc ong lấy nước? Anh Nghĩa tủm tỉm bảo: “Cứ đi đã, rồi chú khắc hiểu. Mùa này cứ có nắng là bọn anh đi rừng, với cánh thợ ong thời gian ở rừng còn nhiều hơn ở nhà, hôm nào không đi đôi chân thừa thãi lắm, giờ thành người rừng rồi”.
Chiếc xe máy “chuyên dụng” của anh Nghĩa đèo tôi vượt 2 km đường rừng, thi thoảng gầm xe va kịch vào đá nhảy chồm lên phía trước. Vòng vèo mãi rồi cũng đến Vũng Tròn Khe Rỗ, để xe ngay lối mòn, chúng tôi đi bộ. Cứ men theo dòng chảy về phía thượng nguồn, dòng suối mát lạnh chảy xiết hơn vì trận mưa đêm trước. Nghe đâu để đi hết con suối này mất tới hai ngày trời, những lúc như thế thợ ong phải nấu cơm, mắc võng ngủ qua đêm trong rừng. Vừa đi, anh Nghĩa vừa ngó nghiêng tìm ong ở các khe nước, vũng rạch. Rừng sâu không có sóng điện thoại, thi thoảng lại vang lên những tiếng hú của nhóm thợ đi rừng báo hiệu cho nhau và anh Nghĩa cũng đáp trả bằng những ám hiệu ấy.
Nắng mỗi lúc một gay gắt hơn, đi được đoạn dài, người ai cũng ướt sũng mồ hôi mà bước chân dân bản địa Khe Rỗ cứ thoăn thoắt trèo qua những tảng đá mẹ, đá cha to như con voi, con bò trong khi tôi cứ lò dò từng bước phía sau vì những tảng đá lớn bám rêu trơn tuột. Khoảng cách giữa tôi và anh mỗi lúc một xa, thi thoảng anh phải ngoái lại đợi tôi và nói: “Với kinh nghiệm gần 10 năm đi rừng như anh, chỉ cần nhìn thấy ong lấy nước là kiểu gì cũng tìm ra “thủ phủ” của chúng. Dù vậy, nghề săn ong khoái lắm may rủi, hôm nào “số đỏ” bắt được vài tổ thì việc kiếm bạc triệu không phải là khó nhưng cũng có khi đi mỏi chân không được gì. Đó là chưa kể đàn ong rừng rất hung dữ, không may bị chúng đốt thì nguy, hoặc đôi khi gặp rắn rết, mưa lũ bất ngờ. Hay lúc trèo lên đỉnh ngọn cây hun khói xua ong lấy mật, chỉ cần sểnh chân là không có đường về”.
Qua bụi cây rậm rạp, thợ ong chỉ cho tôi biết vị trí cất giấu xoong nồi của mình, đi đến đâu các anh cũng mang theo chúng, hễ đói là bắc bếp thổi cơm, có khi cầm theo tấm lưới bắt cua, cá suối hoặc mò ốc, bắt ếch là mấy anh em tha hồ thưởng thức đặc sản. Cũng có khi đi xa, không mang theo xoong nồi được thì chặt cây giang, cây nứa nấu cơm lam giữa rừng. Tôi nể phục khả năng đi rừng của anh Nghĩa, còn anh lại dí dỏm: “Sung sướng gì đâu, mưa nắng người ta ở nhà nghỉ ngơi còn mình cứ lang thang như mèo hoang trong rừng sâu núi thẳm. Cánh thợ săn ong ở An Lạc vẫn nói vui với nhau rằng “trên rừng con ong ở, dưới bản có mấy thằng dở đi tìm ong”. Ngẫm chẳng sai, suốt ngày vào rừng ngó nghiêng, chui luồn như khỉ, lếch thếch chẳng giống ai”. Biết anh nói đùa vậy thôi bởi thực ra nghề săn ong khoái tuy vất vả nhưng cũng mang lại thu nhập cho nhiều hộ trong xã.
Quà tặng của núi rừng
Suốt chặng đường dài, câu chuyện đi rừng Khe Rỗ với anh Nghĩa vẫn chưa vơi, dù muốn tìm hiểu thêm nhưng tôi bắt đầu ít hỏi chuyện vì đói và mệt. Bước chân đã uể oải mà ong thì chưa thấy tăm hơi đâu nên càng thêm nản. Đi thêm chừng 2 km, đến trước vũng nước, thợ săn ong dừng lại cho biết: Tổ ong thường được làm từ bột cây khô. Mùa nắng, ong cần nhiều nước để giữ ẩm cho tổ và làm mát ong con nên chúng thường làm tổ gần khe suối. Khi ong xuống lấy nước, mình theo dõi và tìm đến tổ của chúng.
Anh Nghĩa còn khoe: Cũng nhờ vũng nước này, năm nay anh đã bắt được 3 tổ ong khoái, năm ngoái cũng phát hiện ra vài tổ từ đây. Giống ong khoái không phải chỗ nào cũng sà xuống lấy nước mà kén chọn lắm, dọc suối Khe Rỗ chỉ có một số điểm ong hay xuống lấy nước. Kiên nhẫn chờ hồi lâu, cuối cùng cũng thấy ong xuất hiện, đây mới chỉ là bước đầu, muốn tiếp cận tổ ong cần khá nhiều thời gian. Đợi ong mải mê hút nước, anh Nghĩa dùng cành que nhỏ chấm một ít kem đánh răng vào gáy ong, sau khi ong về tổ phun nước xong, chỉ vài phút là quay lại, nhờ đó biết được chúng ở cách bao xa. Tổ ở gần ong bay cả đi lẫn về hết chừng 2 phút còn xa hơn mất khoảng 5 phút (bán kính từ tổ đến chỗ lấy nước xa lắm cũng chỉ từ 3km đổ lại).
Khi đã no nước, ong bay theo vòng xoáy ốc lên cao quá ngọn cây rồi lộn đi, lộn lại mấy vòng mới chịu rơi xuống tổ, có con nấp vào bụi cây một lúc mới bay về nhằm đánh lạc hướng ai theo dõi chúng. Mắt thợ ong phải tinh và căng lên mà nhìn, có khi phải trèo lên cây mới tìm được hướng bay. Khi đã xác định được tổ ong trong một phạm vi tương đối thì cứ trực chỉ hướng đó mà tiếp cận. Ong thường làm tổ trên ngọn cây, trong bụi rậm hoặc ghềnh đá. Thấy tổ ong trên một thân cây gù cao quá đầu người, anh Nghĩa chặt tổ kiến rồi châm lửa hun cho ong bén khói, đàn ong vỡ tổ bay ra đen kịt, kêu ù ù như tiếng sấm xa, một lúc lâu tự tan để lộ ra sáp và mật vàng ươm.
Ngắm tổ ong ước tính nặng 5 kg, anh phân tích: Người đi rừng chuyên nghiệp sẽ không bắt ong chúa, ong thợ để chúng còn duy trì đàn làm tổ và cho mật những mùa sau và khi đã xong phải dập tắt lửa để không gây cháy rừng Khe Rỗ. Ong khoái to, có nọc độc và dữ dằn hơn ong nuôi, khi xâm phạm đến tổ của chúng mà lượng khói hun không đủ mạnh để xua chúng đi thì cả đàn sẽ nhao vào đốt, rất nguy hiểm. Sau khi ong bay hết, thợ săn ong dùng dao gọt phấn ong để riêng nhằm tránh lẫn vào mật sẽ làm mật bị chua và hỏng, nhộng ong gói vào túi mang về ngâm rượu hoặc chế biến các món ăn, để nguyên cả bọng mật đem bán.
Vài phút giải lao sau khi đã thu được “lộc rừng”, anh Nghĩa tâm sự: “Trong rừng xanh núi thẳm này chỉ cần thông thạo địa hình thì không lo gì đói. Những thứ lâm lộc trời đất ban tặng cho con người nhiều lắm, trừ hàng cấm bị kiểm lâm quản lý gắt gao, đồng bào quanh năm vẫn bám rừng kiếm sống. Đơn giản thì hái nấm, lấy măng, hái rau rừng, đàn ông khỏe chân đi được xa thì săn ong, bắt cua, cá, ốc, ếch hoặc lấy cây thuốc... nếu chịu khó chí ít cũng kiếm đủ ăn”.
Hiện xã An Lạc có hơn chục thợ săn ong chuyên nghiệp, riêng bản Nà Ó với 60 nóc nhà, chủ yếu dân tộc Tày, Nùng cũng có 6 thợ ong. Từ đầu tháng Tư đến nay, anh Nghĩa bắt được hơn hai chục tổ ong khoái, thu về khoảng 1 tạ (cả mật lẫn sáp) bán với giá 250 nghìn đồng/kg. Tháng trước, anh gặp may vì bắt được tổ lớn nặng tới 20 kg, bán được 5 triệu đồng. So với năm trước, năm nay hạn hán kéo dài nên lượng mật ít hơn song cánh thợ săn ong vẫn chăm chỉ đi rừng. Nghe nói mật ong khoái tốt hơn nhiều mật ong nuôi nên giá cao gấp đôi, có lúc gấp ba. Chỉ cần thông báo có mật ong rừng là dân buôn từ Quảng Ninh, Hải Phòng đã chờ sẵn ở cửa rừng thu mua.
Nhờ nghề săn ong khoái, anh Nghĩa đã dành dụm được chút vốn liếng để cuối năm dựng căn nhà mới và tính đến chuyện cưới vợ cho con trai lớn. Anh xởi lởi đem mấy miếng sáp ong đầy mật, vàng rực mời tôi thưởng thức thành quả của một chặng đường dài, độ sánh quyện và thơm ngon thì quả thật hơn hẳn mật ong nuôi, hương vị đặc trưng dễ khiến người ta nhớ về Khe Rỗ. Món quà thiên nhiên ban tặng cho vùng đất ấy còn là sản phẩm được nhiều du khách tìm kiếm mỗi khi có dịp đến tham quan, khám phá Khe Rỗ.
TTXT du lịch Bắc Giang