Làng Thổ Hà, xã Vân Hà, huyện Việt Yên (Bắc Giang) nổi tiếng với giống gà chọi mã hay đá giỏi, thường "làm mưa, làm gió" ở những sới gà đầu xuân. Đã có nhiều con gà chọi được định giá tới hàng chục triệu đồng. Nhưng ít ai biết, để cho "ra lò" những chú "gà nòi" như thế, người nuôi phải dày công tuyển chọn, chăm sóc, huấn luyện...
Giống gà quý
Nhiều người cho rằng, làng Thổ Hà nằm ở vị trí đắc địa, thế đất long chầu, hổ phục vốn là điểm giao thương đông đúc, trên bến dưới thuyền ngày xưa. Không biết có phải do hòa hợp thiên thời, địa lợi hay không mà nơi đây sản sinh ra nhiều "kỳ kê" luôn được dân chơi gà ở khắp nơi săn tìm. Về làng Thổ Hà, thoạt nhìn thấy san sát những giàn bánh đa nem trắng muốt, những ngôi nhà nối nhau loang lổ vệt thời gian; dù đất chật nhưng người dân Thổ Hà vẫn dành một phần để... nuôi gà. Ông Cáp Trọng Việt, Trưởng thôn Thổ Hà cho biết, thôn có gần 800 nóc nhà thì một nửa trong số ấy có gà chọi trong nhà. Và trong bất kỳ ngõ nào của làng cũng có người nuôi gà.
Theo ông Cáp Trọng Doanh, một người có thâm niên nuôi gà chọi thì dòng gà Thổ Hà đã được gìn giữ từ hàng trăm năm nay. Từ "đúc gà" - tìm gà bố mẹ cho giao phối đến "tuyển gà" - chọn ra những con gà tốt, có khả năng chiến đấu cao được tiến hành công phu. Yếu tố "tông tử" rất quan trọng, tức là gà sinh ra phải từ gà bố, mẹ thuần chủng, có nguồn gốc rõ ràng và hầu như gà chọi ở làng Thổ Hà không bao giờ phối giống với các loại gà khác để bảo tồn nguồn gen quý. Chính vì thế, những người sành chơi gà thường đến làng Thổ Hà để kiếm tìm những chú gà chọi tốt nhất. Giá gà chọi vì thế cũng được đẩy lên chót vót. Theo ông Doanh, nhiều người trong làng đã bán được những con gà đến vài chục triệu đồng.
Nghề chơi cũng lắm công phu
Gà chọi Thổ Hà được ca ngợi như "dũng tướng" uy nghi, với vẻ đẹp hình thể: Mình công, mào cốc, cánh vỏ chai/ Đùi dài, quản ngắn chẳng sợ ai. Thế nhưng để chăm sóc và huấn luyện được những chú gà như thế, ngoài việc tuyển chọn gắt gao thì chế độ dinh dưỡng, ăn, nghỉ, luyện tập cũng được các chủ gà quan tâm đặc biệt. Thức ăn chủ yếu vẫn là thóc để bảo đảm sự săn chắc của gà; và thịt dùng khi muốn tăng nước trong cơ thể gà. Người làng Thổ Hà thường xuyên chú ý đến trọng lượng của gà chọi, khi chớm thấy có biểu hiện lên cân phải có chế độ hãm béo tức thời. Trong đó, củ nghệ được coi là vật bất ly thân trong quá trình huấn luyện gà chiến bởi theo những người có kinh nghiệm trong lĩnh vực này, nghệ có tác dụng bổ máu, tiêu mỡ, lành lặn vết thương, săn chắc cơ thịt.
Thông thường, một chú gà chọi ở làng Thổ Hà từ lúc nở ra đến lúc bước vào giai đoạn huấn luyện phải mất 6 tháng. Đây là giai đoạn "om trường", công đoạn vất vả nhất nhưng cũng quan trọng nhất. Vài ba lần/ngày, người nuôi gà phải dùng củ nghệ, lá chè xanh đun sôi, vỗ và mát-xa cho gà làm cho da gà săn chắc và dày nhất để khi chiến đấu, đối phương có mổ hay đá cũng chịu được. Mỗi ngày gà được khởi động bằng việc chạy bu (chạy lồng) cho xương thịt dẻo dai.
Trong chu trình tập luyện, gà chọi ở làng Thổ Hà phải trải qua 4 kỳ (độ): Hai kỳ vần hơi và hai kỳ vần đòn. Khi vần hơi, gà được bịt mỏ rồi cho cọ cánh, cọ cổ với nhau. Mục đích của vần hơi là nhằm kích thích bản năng chiến đấu và tạo sự dẻo dai cho gà chiến sau này. Thời gian vần hơi mỗi lần khoảng 120 phút trong 15-17 ngày liên tục. Hết thời gian vần hơi đến giai đoạn vần đòn. Các cặp gà được sắp xếp cho đá nhau, từ đây mới bộc lộ rõ những ưu, nhược điểm của từng chú gà đồng thời là giai đoạn gà bắt đầu thể hiện những thế đánh độc đáo của mình. Tuy nhiên, khi ra đánh nhiều chú gà đã có những miếng biến lối để chế ngự đòn của đối phương, thiên biến vạn hóa. Những chú gà như thế cùng với gà "cườm trên", hoặc "cườm hai mang" - đè cổ gà đối phương, vò cho đến mê mệt rồi mới đánh được coi là những gà chiến tuyệt hảo trên sới gà ngày xuân.
Gìn giữ hồn quê
Chọi gà vốn là một thú chơi có từ lâu đời của người dân nông thôn mỗi dịp xuân về và trong những lúc nông nhàn. Với người làng Thổ Hà, chọi gà gắn liền với đời sống thường nhật và mang giá trị tinh thần thượng võ. Hiện nay, ngoài hội làng mở mỗi năm một lần tạo điều kiện cho các chú gà tung hoành, làng Thổ Hà còn có ba sới gà thường xuyên hoạt động. Thế nhưng, cùng với thời gian và sự bành trướng ngày càng lớn của đồng tiền vào các sới gà, chọi gà ở Thổ Hà cũng đang dần mất đi ý nghĩa đích thực của nó.
Ông Cáp Trọng Doanh tâm sự: "Nhiều lúc, tôi không khỏi ngậm ngùi vì trò chọi gà không còn được như xưa nữa. Bây giờ, để tìm một sới gà không có cá độ thật khó. Nhẹ thì vài trăm nghìn, nặng thì đến tiền triệu, có khi người ta thù hằn nhau cũng vì chọi gà. Nhưng như thế không bền, nhiều người chơi gà chọi chân chính bảo nhau cách thưởng thức thú vui, thay vì chạy theo những lệch lạc. Tôi vẫn tin, một ngày nào đó trò chơi này sẽ được trở về với ý nghĩa truyền thống, để trả lại những giá trị đích thực cho danh tiếng gà chọi Thổ Hà".
TTXT du lịch Bắc Giang